Inuit Ukiuqtaqtumiuqatigiit Katimajiit UNFCCC COP 26 Silaup Asijjipallianinga Pillugu Titiraqsimajuq
Inuit aulatsititaulit silaup asijjipallianinga pillugu saputigumallugu ukiuqtaqtuq nunarjurlu saputilugu.
Inuit Ukiuqtaqtumiuqatigiit Katimajiit (ICC) Nunaqaqqaaqsimajunut timiqutiujuq, pigiaqtitaminiq 1977−mi qaujijauqullugit upigilugulu atausiuqatigiingninga 180,000-niittut Inuit Alaaskamiut, Kanatamiut, Kalaałiit Nunaanimiut, ammalu Sukutkamiut. ICC−kut iqqanaujaaqaqpattut Inuit pijunnautiqarninginnik qaujijauqullugit, sapujjiuningit Ukiuqtaqtumi avatimik, sapujjijiullutillu inuusirminnik qaujijautivatsugulu tamanna inuit inuusiqausinga. Nunarjualimaami nipigijaullutik Inungnut, ICC−kut tuksirarviliit taakkunangat Nunarjuami Sivuliqtinit Nunarjuami Nunaliuqatigiit Silaup Asijjipallianinga Pillugu Katimaniqaqtillugit Katimajiuqatigiit (COP26) Galaasgumi, Sikaatla naalaqullugit, ikajuqtuiqullugit, ammalu aulajjagiarutigilugit silaup asijjirninganut isumaaluutaujut nalunaiqtausimajut Inungnut ammalu asinginnut Nunaqaqqaaqsimajunut.
Inuit qinuviliit nunarjuami sivuliqtinut katimaniqaqtillugit silaup asijjipallianingata miksaanut UNFCCC−kut COP26 Galaasgumi, Sikatlanmi ukua:
- Pigiarlutik ajuinnarvigilugulu qatsurjuumitillugu nunarjuap nirumitsivallianinga.
- Ukpirilugit Nunaqaqqaaqsimajut Qaujimaninga ammalusivulirunnarningit silaup asijjipallianinga pillugu kamagunnanikkut ikajuqtuqtaulunilu Nunaqaqqaaqsimajut piqatauqattarninga aulatsinikkut silamik.
- Ilitarigit imaviit ammalu imait quanguinnaqtut niglasuttumut tuavirnaqtumiilirninginnik saputijaujarialiit namminiqaqataulutik piliriqataunikkut Inuit.
Inuit ulurianaqtumiilirmata atuutiliqsutillu inuuluni timiqarluni kamagijautsianginipmik timiqarluni pijunsautautillugu attanangittumi qanuingisiaqtumillu avatiqariaqarnirmik, uqaqtumini ICC−kut iksivautanga talii sampu tuaruu. Ungataanut arraagut 30 Inuit takusimaliqput ukiuqtaqtuup avatinga surattautillugu silaup asijjirninganut. Nunaliqutivut piqqusivullu aulaniqarunniirmata aulaniqatsiaqpajugaluarmata uvvaluunniit kajusiniqatsiaqpajugaluarmata. Tigumiaratta qaujimanirmik aktuaniqaqsutalu nunamut, imarmut, ammalu sikumut arraaguugasalunnik sikuqaqattaqsimajumut Inungnut aqqutigijauqattaqsimallutik tamakkua nunagijaullutillu ukiuqtaqtumi sinaani sijjaqpasimmi ammalu tariulinni imarmiutaqaqtunik nunaliujuni Inuit Nunaat (Nunavut piruqsarvigisimajavut) asijjipalliajuq qaujitilluta, aannirnaqtuqauqtunik titiraqsimajugut asijjiqtunik takujattinnik Ukiuqtaqtumi nunattinni – asijjiqtut sila ammalu sikkuqattarniit, asijjiqtut niqitaaqtitsiniq ammalu nirjutiqatsiarniq amiganngittunik, nutaat uumajut, pituqaulualirningit sanajausimajut illurjuat, ammalu iliqqusirmuungajut inuuqatigiingnirmuungajullu aktuqtausimaniqaqtut tamakkununga asijjiqtunut.
2009−mi silaup asijjirninga pillugu katimanirmi COP15, Inungnit nipiqaqtitsijuq Siila Vuat−Kuluuttia uqausiqaqtuminiq ukiuqtaqtuq nalunaikkutaugianganik silarjualimaamik. Ukiuqtaqtuq ulurianaqtumiiliriiqsimaninga qaujimagiatsiaqtauqulluniuk. Kisianittauq imaangairutigitsunigit uqausini: saputiguttigu ukiuqtaqtuq, sapujjivugut nunarjuamik. Arraaguugauliqtunik, silanniutiit kappianaqattaqsimalirmata. Inuit piviqarviqaqsimajut akuniuvaksuni tamanna piliriarillugu, pijuksaujaarvigilugu, ammalu aturaksatigut tusaqtitsigutigitsugit nunarjuamut tamanna silaup asijjipalliatuinnarninga ammalu kinguumajauninga tamakkua nunarjuamiut aulajjaqujaulirninga nuqqaumititauqullugu tamanna sukkalininga ammalu asijjipalliatuinnarninga asingit nunaliit nunarjuami aktuqtaunginninginni Ukiuqtaqtuup atuqsimajangititut atuutinnginninginni tamannalu suli asijjipalliatuinnarninga atuutijauvuq.
Qularnangillaq Inuit Qaujimaniqarninga ammalu nipiqarrujjininga sanngatsigiarisimammat aaqqittauqullugu tamanna nunarjuamiut pillarillutik pinasuarvigilugu atuqtitsinirlu tamanna killiqaqtitsigutauluni silamuuqqaqtut uqsualuit suruniingaaqtut Kisianili, aaqqigiariniq taannatuungilluni ukiuqtaqtuq qaujimajavut arraaguugasaalunnut asiuvallialirmat aujuittut manguumalirninginnut sikuulu ausaqailirninganut. Nunavut ilitarnarunniiqpallialirmat. Sikuit auppalliammata. Nilliagutiqaqsimaliqtugungut ikajuqtaujjutiqarumalluta ilitturutinit ammalu aturniarlugit tukimuagutinik aturiaqallarittut aannaumanittinnut ammalu makimatsiarunnarningit nunalitta, nutaulaurnikuullutik illurjuamiiliqsutik sapujjijariaqaliqsutik.
Inuusiriqasiutitsugu silaup asijjirninga atuqtillugu sulijuuvut arraagugasannut. Nunarjuamiut atuutiliqtut qanuq tukiqarmangaaq qaujillutik inuusiqariaksaq silaup asijjirninga atuqtillugu. Tavvani arraagumi 2021, Inuit ulivijjuaktuni atuutisimaliqtut Iurummi Aisamilu, ikualajut Kanatami, Rasami, ammalu Mialigai Nunanginni, paniqtuqsiutullu Purajiulmi Maatagaaskamilu. Tavvani arraagumi Unikkaaliarisimajanga Gavamauqatigiittut Katimajiit Silaup Asijjirninga Pillugu (IPCC) nalunangititsitsiaqsimavuq: silaup asijjirninga pillarittuq; maanna atuutiliqtuq asijjiisimaliqsunilu utiqtigaksaungittunik. Uvagu isumaliurutigigiaqaliqtavut tamanna qanutigi piungiliummitillugu piungiliumitingitilluguluunnii.
Inuit naamasanngimmijut uvangu sivulliqpaulluta tusaqtitsigiaqarningitinnik tuavirnaqtuuliqtillugu qaujimainnarattigu nunavut angirraqarvivut pingiarninganik asijjirninganut. Ilitaqsijugut ulurianaqtumiilirnivut ammalu surattausimaningit pijunnautitta amisunut atuqtaujuq. Taimaimmat saqqiqattainaqtugut, nipiqarutillugit nunaqaqqaaqsimaqativut piqativullu, sulilu tamanna tusaqtautinginnalangatsutigu aulajjavviuqullugugu qanuigiarutauluni.
Inuit Ukiuqtaqtumiuqatigiit Katimajingit tuksiraqtut nunarjuami sivuliqtiit ikajuqtuiqullugit inungnit sivulliqtunik silaup asijjipallianinga pillugu ukua aulajjagiarutaulutik:
Tuavirnatillugu ajuinnarvigilugulu qatsurjuumitillugu silamuuqqapattut
Ukiuqtaqtumut Katimajingita Unikkaaliamininga Ukiuqtaqtumi Silaup Asijjirninga Pillugu Tusaqtitsiguti 2021 isulitsigutilik ukiuqtaqtuq pingasuaqtiluaqtumi sukkalinilik nirumitsivallianinga asinginnik nunarjuami nirumitsivallianiit nirumitsivallianirlu tamanna aktuiniqarjuarniaqtuq sikumi, nunami amma imavingnit. Nuqqaumititsigasuarniit surunit gaasaliinit silamuuqqaqtuni arraaguuni aggiqtuni nuqqaumigutaugunnaqtuq ukiuqtaqtuup silangata asijjipallianinganik, piluaqtumi arraagut amisut aniguqsimaliqtut akunninginni, kisiani ukiuqtaqtuq sivuniksami ajjigingitapaalugigajaqtanga silamuuqqaqsimaliqtut pigasualuqtillugit.
Nunarjuami kanatamilu atuqtauniarniraqsimajut sukkailuattut sanngiiluaqsunilu niglasunniuqujaq katillugik nunarjuami nuna ammalu imait ataaniarjuq 1. 5°C angilligiaqsimaliqtillugu sivurngani−sanaujasimajut sananikkut malillugit. Gavamaujut ulavitaugaluaqtillugit asinginnut apiqqutaujunut tamaksuma silamuuqqaqtut miksaannut, qaujimatuinnarunnailligattigu qanuittumiinningat inuqutitta silamuuqqaqtunik sururnaqtunit iksinnakuutitautillugu tamanna nirumitsivallianinga pingasuaqtiluaqtumik sukkaliniqaqtillugu asinginni nunarjuami malillugit niruminniit. Kajungiqsaqqavut nunarjuamut katimajiujut taakkununga qinuinnaqullugit UNFCCC−kunnut ippigijaunginnaqullugu ikullaqtitaugasuarninga silamuuqqaqtut surut uqsualut.
- Qinuvigivavut sitamaujuqtut Ukiuqtaqtumut Katimajiit Nunaliit ammalu Kanatami Nautsituqtausimalirninga Katimaliqpata aulajjagiaqullugit tilijaujjutigisimajani malillugit ikullaumitigumallugu silamuuqqaqtut surut uqsualut. Tamakkua nunalirjuat kiggaqtuimmata angijuni nunanik nunarjuami silamuuqqaqtut surut uqsualut Nutauniqpaami Ukiuqtaqtumut Katimajiit Ministautiit Uqausirisimajangat Ukiuqtaqtuq uqausimininga nalunaiqsisimajuq kinguumajauninganik aulajjagiarutiqarniit aulajjagiarutaugialitigut kajusititauqullugu Piuris Angiqatigiigutingat niglasunniqarumanirmut Aaqqittausimajumik tikitauqullugu. Tamakkua uqaqausiminiit piniarnirukugattigu aulajjaigutaulutik tavvani katimanirmi silaup asijjirninga pillugu COP.
- Ikajuqsiniq kiinaujaqaqtitaugutigigunnaqtangit Nunaqaqqaaqsimajut ammalu ilitarijaulutik kinguumajauliqtut Inuit nunanginni mitsaummata silaminni asijjipallialatsijut nunaliit G20−miingittut nunalirjuat piruqpalliajunik kiinaujaliurutiliit.
- Piliriqatigilugi ikajuqsimaniqarvigilugulu Inunnut−aulataujut aturunnaqtut uummaqqutiqarnirmut pivalliatitsinirmik Ukiuqtaqtumi nunaliujuni aturluni naliiraaraksanit ikajuqsiniqarniaqtuni nunalimmi kiinaujaliurutitigut ammalu angilligiarlugu namminiqsurunsarniq uummaqqutiqarnirmik niurrutiqarnikkut silataanilu aturunnaqtutigut.
Ikajuqturlugit Inuit piqatautitauninga nunarjuami katimaniuvattuni pivalliagutaujunilu imarjuam ammalu Inuit nunanginni tariurmi najuaqtaujut uumajunut
Aaqqigiariniq sivulliutitaujanginnaraluaqtillugu, apirimmijuguttauq nunarjuami nunaliit aulajjagiaqullugit aulajjaugutaugialiit pillugit kamagijauqullugu silaup asijjipallianingata aktuinirlugutingit Inungnit pijunnaqtitauluta ajungititauluta ilitturutitigut ullumiuliqtuq aggitullu atuutivivut sulilluta Ukiuqtaqtumi angirratinni.
Nunarjuami nunaliit iqqagijaqariaqarmata Inuit aulatsigunsarninganik ammalu kingujaangunikkut tunijausimanivut namminiqsurunnarnirmik−ajuinnarunsarniq isumaliurutaujulimaatigut piqatauvigilugit Ukiuqtaqtumi piqatautitauviulunilu qaujimaniqarnivut. Amisunut kinguvangujunut Inungnut kamagijautsiaqsimammat surraittuutitaulluni aulataullutik imarmiatait nunattinni angirraqarvitinni. Kajusititsijunnarnivut ngangulatsinirmik tamakkuninga uumajunut najugaujunik aksurunnaqtumiigutaulirmat nunarjuami asijjiqtunut pivalliajunullu. Tamanna tukilik Inuit nipiqariaqalirninginnik tamatumunga aulatsigunnaniarmata pivalliajunik ungataanut aktuininiqarniaqtunik nunatta imattalu. Piluaqtumi, ikajuqtaugiaqaliqtugut nunalirjuanut ngatuutilikkut, nammatukkut, tukilikkullu inunnut piqataujunut nunarjuami katimanirni ammalu pivallianiujuni aktuiniqaqtunik sivuniksamik ilusiugumaaqtunik ammalu imarigumaaqtatinnit.
- Piqasiutilugit Inuit uqaqatigiigutautillugu Ukiuqtaqtumi Usikattarniit Nunarjuami Imait Pillugit Timiqutiujumut.
- Piviqaqtillugit Inuit ammalu Nunaqaqqaaqsimajut Gavamauqatigiit Katimaninginni nunarjuami maligatigut naqitaujuqarniatillugu pilirijjutitigut piuqsuariaqarnirmut ammalu surraituutitsinirmut aturnikkut imarmiutait uumajunginnik ajjigiingittunik malillugu Nunait Katujjjut Katimaningani Maligaq Tariurmut Imavimmut Pillugu.
- Ilaliutijaulutik Inuit uqausiksangit qaujimaningillu uqaqatigiigutautillugu piuqsuariaqarniq surraituutitsinirlu atuqtaminni tariurmiutai uumajut najuganginnik ungataanut kanataup killiliuqtausimaningata.
- Atuliqtitsiniq atuqtauniarniraqsimajunik Qitiqpasiani Ukiuqtaqtuup Tariungani Angiqatigiigutiup piqasiujjiluni Nunaqaqqaaqsimajut Qaujimaninganik isumaliurutiqaqtuqaliraippat nipiqaqtitaulutillu Inuit.
Ilitarilugit atuutiqaqtut ammalu pijarialiit Inuit sivulirningitigut ammalu Inuit qaujimaninga silamik aulatsinirmik ammalu silamik qaujisaqpanningit
Takugiaqaratta ikajuqtuqtaunirmik ajjigiititauniqarluni piqatautitsiniq Inungnit silaup asijjirninga−pillugu aktuajunut tamakkununga pivallianiujunut ammalu piliriatigut nunalimmi, kanatami, nunait avittuqtausimaninginni ammalu nunarjuami puqtuliriinut. Sivuliqtausiarniq piniarniqarnirlu takutsautitauqattariiqtuq Inungnut. Tamanna ilitarijaujarialik ikajuqtuqtaulunilu surraitutigut aturunnaqtutigut. Piqatautitaunikkut, Nunaqaqqaaqsimajut Qaujimaninga ilitarijaugialik, iqqagijauluni, atuqtaulunilu nunait avittuqtausimaninginni, kanatami, ammalu nunarjuami sila qaujisaqtauninginni, qaujimaniqarnikkut, ammalu atuagarnik pivalliatitsinikkut.
- Ikajuqturlugu nunalimmuungajut nautsiturnikkut avatiup asijjirninganik aturlugillu Nunaqaqqaaqsimajut qaujisimajangit nautsiqturusingillu nunait avittuqtausimaninginni nunarjuamilu atuqtauvattut.
- Ilitarilugu kiinaujatigullu ikajuqsimalugu, silarjuami kanatamilu, Inuit nalunaijaqsimajanga iliqtunirmungajut aaqqigiarinirmullu tukimuagutiksait tukimuattitsigutautsiarniarmata uqausirijattinnik ullumi atuqtaujunik sivuniksamilu tamakkualuttauq akunniqaqtut kasuuriirutausimangittut Inuit nunanginni, piqasiutijut iglurjuanik, nuttiriniq, saputijaujjutimik aaqqitsiniq, ammalu asingit sila pillugu aktuaniliit.
- Aturlugu Nunaqaqqaaqsimajut Qaujimaninga IPCC−qaujisaummi pivallianirmi asinginnilu pirjuaqtuni silamut−aktuanilinni unikkaaliangusimajuni nalunarunniirutaugumaarniaqtut tamakkua sila pillugu atuagaliurnirmut, ikajuqturlugillu Inuit Qaujimanirmik Tigumiaqtiit Pijitsirunnaniarmata Pijunsarniqaqtitauqasiutilutik Ikajuqtiillu Tukimuattitautillugu Nunarjuami Atuqtaujuq ’Qaujimaniliit ammalu Qaujimanirmik Tigumiaqtiit Uqaujjigiaqtiit Timinga Taaksumunga IPCC−mut.
- Qaujimagiatsiarlugu Nunarjuami Atuqtaujuq Malillugu Piuris Angiqatigiigut piqasiujjijuq unikkaaliarisimajunik nunalimmiingaaqtunik nautsiturnirmut ammalu tusaumajjutilirinikkut (CBMIS) piqasiutijauqasiutimmijuttauq asingit tuqquqtausimajut ammalu qaujijausimajut Inungnut Asinginnullu Nunaqaqqaaqsimajunut. Nunarjuami Atuqtaujuq piqasiujjijuksauvuq qimirrujauninganik atuqtauningit atuagait ammalu atuqtaugumaarniaqsimajut piuris angiqatigiigutimiittut, piqasiutijuq turaaqtalimmik Inuit timiliit pijunnautinginnik ammalu Pijunnautinginnik Nunaqaqqaaqsimajut.
- Atuinnautisiluni surraituutitsinirmut kiinaujaqaqtitsigutinik atangirlungu atuutiqarningalu piqatauningitigut Inuit avittuqtausimajuni nunani ammalu kanatami sila pillugu piniarniqarnirmut aulajjagiarvigilungu parnaujjinirni.
Tuksiraqtavut ungataanut pijaksautitaujut katujjijut Nunaliuqatigiit Piliriaksangata Katimautiqarnirmut Silaup Asijjirninganik. Inuit, suurlu Nunaqaqqaasimajut amisut isumaqarmata nunarjuamik atangiqtumik−immikuaqtirunnanginnattigu isumaaluutauningit silaup asijjirninganut, tariumik aulatsigunnarniq, timiqaqtut pijunnautingit, uvvaluunniit niqiqatsianginniq pillugu. Iluunnatinnut, tamakkua isumaaluutaujut katinngaurmata aktuaniqaqsutik, sammivavut Nunalirjuat Katimajiujut tamatumunga katimajjutiqaqpattut silaup asijjirninganik, amisunullu asinginnut tamatumungalingajulirijunut nunarjuami katujjijunut, takunnaqullugit nunarjuamik ajjigiimik; kasuqatigiigutigijarialiit kasuqatigiingutaulutik taakkununga iluunnanginnut ajjigiingittunut katimajjutiqaqpattunut tamaksuminga qatujjivigilugu atangiqtillugit isumaaluutaujut kamaginiarmajjuk.
Inuit sivuliqtiit, inutuqait, qaujimanirmik tigugumiaqtiit inuusuttullu katimajaqtuqsimalaaqtut katimaliqpat COP26-nngumaup asijjirninga pillugu asingitalu amisut tamakkua katimaqattarniusimajut COP−tigut ammalu katimanikkut katimagutigiqattaqsimajavut piviqarvivut suli ajuinnarutiqaqtilluta ujjirijauqullugu qanuittumiilirnivut nunattinni angirraqarvitinni, surattausimaninga aktuaqatigiigutivut timiqarluta pijunnautit, ammalu atuqtauliqtuq ulurianaqtumiinniq nunalittinnut piqqusittinullu. Nunarjuami nunaliit maanna PINIARNIQARIAQALIQTUT aulajjavvigilugu tamanna ulurianaqtumiinniq piliriqatiqarlutik uvattinnik pijunnaqtaujutigut saqutauqullugu tamanna silaup asijjipallianinga, utaqqituinnarunnailligatta.
_________________________
Talii Sampu Tuaruu, ICC−kut Iksivautangat