Siitiipirimi 27, 2016 – (uqausiminirnit) Unnusakkut. Naansi Qaritaq−Lintiungujunga. Inuulauqsimajunga sijjanginni uannanganni Kangiqtualup iluani Arvianit Kivallirmi Nunavummi. Maligaliurvijjuami Ilagijaulauqsimajunga Nunavummut pigiaqtugu 1997 tikittugu 2008. Ikajurasuinnaraluarama nunaqqatinnut ukiuqtaqtumi qanutuinnaqtigut isumagijarnit nunalinni pivalliatittinirmut, nunalittiavaruqtigasuarlugu inuunasuvvittiavauluni. Tamakkua atuqsimajakka isumagijakkalu pivallianitittinirmit ukiuqtaqtumi saqqiqsimajut − kisullu ajurnangimmangaata, kisunilu pijariaqarmangaata qanuittunillu assurutiqariaqarmangaatta.
Qujannamiik, sivulliqpaami Naitan ammalu Inuit Tapiriit Kanatami qaiqujaulaurninnut nilliagiaqtuqujaullunga Katimanirjuangujumut. Maannaujuq pimmariujumiikkatta ukiuqtaqtumi. Nutaarmi sulillarittumi pivalliagiaqaratta uqausirilugit Ukiuqtaqtumi, silarjualu uqausirimmilugu. Maanaujuq ikaaqtaqattarniaratat taisumaniullutalu sivunittinnut aaqqissuiluta ukiuqtaqtumi inuqutittinillu. Uqaqatigiinnikkut tamakkuninga aaqqiigunnaratta Inuit Ukiuqtaqtumiuqatigiit Katimajingit pivallianikkut katimaniulaaqtumi alaaskami arraaguulaaqtumi − Inuit nutaarnit pivalliagunnarniarngata, piliriqatiqattianikkut, pivallianikkut uvagut pijumajattinni malingaarluta − pivallianirmit tamatumingatuunngittuugaluaq − kianili ikajuqtiigiilluta taimailluaqatigiinnikkut nunalittinni.
Angijuqqaavut Inuit Ukiuqtaqtumiuqatigiit Katimajingit Kanata – atausiq tisamanganniittuq Angijuqqaarnit sivuliqtiuqataujut Inuit Uqauqtaqtumiiqatigiit Katimajinginnut – pivalliajulirinirmit saqqiiqpata inulirinikkut ikajuutiqarajaqtut sivunittinni ilagiittinnut nunaqqatittinullu.
Inuit Ukiuqtaqtumiuqatigiit Katimajingit silarjuami katujjiqatigiingillutik ilisarijausimajuq iluani Silarjuami Katujjiqatigiinnut ammalu piqataunginnanirnirmut Ukiuqtaqtumi Katimajinginnut, nipiqaqtiujut 160,000−nut inunnut Kanatami, Kalaałiit Nunaani, Alaaskami Sakaattamilu − tisamanik ajjigiinngittunit katimajiujunik. Inuit inuisatturuluummata − silarjuamiilaak, kisianili angirrangit angijualuit ammalu nipiqaqtiulluta sanngijualummullu ausirmit uqausiqaqtutit atausirmillu piqqusiqaqtutit.
Assuruutigijavut isumagijariaqarattigut pijaugialiit nunalittinni asijjipalliajuq silarjuaq malillugu, tavvattautigillu assuruutiullutit ammalu takunnaqtainnaulutit ukiuqtaqtumi. Ukiuqtaqtuq silarjuami takunnaqtaunginnarngat − taikkualu aturumajut, umiarjuakkuurumajut, qimirrugumajut, ujararniarumajut, qaujisarumajut paqqittijumajulluummata. Ammalu, kiinaujaliurutigilugit. Tamaaniittugut qanuq Kanatamiu Inuit piuniqpaaqtigut atuutiqaqtittiniarngata manimajjutissaujunik asijjipalliajunik ukiuqtaqtumi ammalu pilimmapallialuta ilittupallialugulu assuruutiuqattarniaqtut sivunittinni.
Ukiuqtaqtuq angirrarigattigu pisimattijiullutalu. Nuna, imavik sikuillu aqqutigigattigu, qaujisaqattarattigullu ilittuqtutigullu asijjirutijuit. Ilagijaugiaqaratta kiinaujaliurutaunasuaqtunik ukiuqtaqtumi uvagullu isumagijaugiaqarmijugut arraagunut 30−nut takunnaqtauluni ukiuqtaqtuq − ukiuqtaqtu nunalivullu takunnarniaqtussaugaluaqquq tamatuminga tauvungaaluk 2050−mut?
Tamanna isumagillugu piruqpalliagumaniujuq makimajjutaujunik pivallianirmut ukiuqtaqtumi, Ukiuqtaqtumi Pivalliajulirinirmut Katimajingit saqqiilauqsimajut iluani Kanatami Issivautaujunik Ukiuqtaqtumu Katimajinit 2014−mi, kisianili katimajingit kiinaujaqaqtittijunik Turuumsumiittuq, Nuaui. Taakkua ukiuqtaqtumi pivalliajulirinirmut katimajingit aulattiqattaqtut ukiuqtaqtumi namminiqaqtiujunik aulattinirmit kamaqattanirmillu pivalliajunik. Takujumajut piliriqatigiittunik ukiuqtaqtumi katimajinginni ammalu asinginni ukiuqtaqtunganni silarjuap namminiqutilirinirmit. Taakkua 42−nik katimajiliit tisamaujuqtunik ukiuqtaqtumiinngaaqsimallutit pingasuujuqtut piqataunginnaqtumiillutit katujjiqatigiimmit.
Ukiuqtaqtumi Pivalliajulirinirmut Katimajingit tisamanik parnattiqaqtut isumagialinnik imaittunik:
1) Imakkut ingirravattunik;
2) Tusaumaqattautiliriniq/Qarasaujakkuut ilirijiit;
3) Kamajut kisutuinnarnit pivallianirmut; ammalu,
4) Ukiuqtaqtumi kamattiarnirmit
Taura Suiini, Ukiuqtaqtumi Timiujut Avittuqsimajunik Kuapuriisaujut Inuit Ukiuqtaqtumiuqatigiit Katimajingit Alaaskami kiggaqtuijiit ammalu Inuit Ukiuqtaqtumiuqatigiit Katimajingit Kanatami pigiaqtittivalliajuq niruarassaliuqtutit kanatamiutarnit Inuit Ukiuqtaqtumiuqatigiit Katimajingit kiggaqtuijissanganni. Sivunittinni taakkua Katimajiit ammalu attuiniqarajarningit nalunaiqtaugajaqtut taimailluatittinirmut inunnit nunaqqatigiinnillu pivalliatittinirmit.
Ammalukkanniq, Ukiuqtaqtumi Katimaajit maanna qimirruvalliajuq qanuq piuniqpaangugajarmangaaq pivalliajulirinirmuungajunik katujiqatigiit iluani Qimirrummijut qanuq piuniqpaangugajarmangaaq Silataaniinniqqat Timiujuup, suurlu Silarjuami Pivalliajulirinirmut Katimajinganni Ukiuqtaqtumi Qaujisarnirmut Maligait. Taakkua piviqaqtut saqqiilutit atausirmit nipimit − atausirmit takunnaqtanginni − ukiuqtaqtumi pivalliajunirinirmuungajunik Inunnit.
Inuit Ukiuqtaqtumiuqatigiit Katimajingit Kanata pivalliajulirinirmit isumaqsaqsiuqsimajuqpaaluit Taimaak uqausiulauqsimammat 2019−mi ukiuqtaqtumi Inuit Nalunaiqtaulauqsimajuq atuinnauninginni”, Inuit ikajuqtuillutit tamatuminga Ukiuqtaqtumi pivallianirmit − kisianilini akiqanngittiaqtu Pittiariaqallarittuni Taimaili, pittiariaqarniq qanuq tukiqarngat, piluaqtumit qanuq tukiqaqqa Kanataup Ukiuqtaqtunganni Silarjuamullu. Ammalu uvattinni Inuit Ukiuqtaqtumiuqatigiit Katimajingit Issivautanga Ukaliq Ijitsiaq uqalauqtuq Ukiuqtaqtumi Pivalliajulirinirmut Ministanga Katimatittilauqsimajut pinasuarusirilauqtatinni Iqalunni, “taimassainnaqtau pimmariujumit, qanuq tamanna tikigasuarajarattigu”?
Taanna Inuit Tapiriit Kanatami pivallianirmut katimalauqsimajut taukunga tikigasuaqtutit. Katimanirmit pivalliagasuaqtutit, asinginnillu piviqarasuaqtutit Inuit Ukiuqtaqtumiuqatigiit Katimajingit Silarjuap Kajjinganni Ukiuqtaqtumi Inuit Pivallianirmut Katimallutit. Inuit Ukiuqtaqtumiuqatigiit Katimajingit piliriqujaulilauqsimajut Inunnut 2014 aqqutiqarlutit kitigaarjuit nalunaiqtaulutit, parnallutit katimavijjuarlutillu pivalliarnirmut. Inuit Ukiuqtaqtumiuqatigiit Katimajingit Alaaskami Sivukkaqtailutit ammalu Katimatittilutit parnassimajut Viivvuarimi 2017−mi qanigijanganni Ankurismi. Turaagangit Inuit Ukiuqtaqtumiuqatigiit Katimajingit Pivallianirmut Katimaniujut piliriqatiqakkannirumalauqsimajut inuit namminiqaqtiujut ammalu aulattilutit Inunnit namminiqarniujunik katujjilutik atuqsimajanginni.
Katimaqataujut avittuqsimajunik nunalinnillu kuapuriisannit, gavamaujunillu tisamaujunik Inunnit nunalirjuarnit asinginnillu Ukiuqtaqtumi pivallianirmut piqataugumasimajut timiujunik makuninga ujararniarnirmut, uqsualunni gaasinillu, ingirrajulirinirmit, pularaqtulirinirmit, kiinaujakkuvilirinirmit, tusaumaqattautilirinirmit iqalulirinirmillu katimaqataulutit. Uqaqatigiittut pivallianirmuungajunik apiqqutissaqauqtutillu.
Suurlu: uppirijauningit pijumasimajuk ammalu uluriarunnarningillu − Inulluta, qanuittumit ulurianarutiqaqqita? Pijjutiliit ikupittulirinirmit: tamanna qanuq tukiqaqqa inunnut isumagijanginnut akissakkut? Tamatuminga kikkutuinnarnut/immikkulluunniit piqataujunit – qanuq tamakkua nalimugiiqtiligasugunnaqqavut aturlutigu nunalinnit? Tamatuminga illuit missaanut − qanuittunit sanavinnit ikajuqtuigumagajaqqita illunit nunalinnit sunakkutaanillu ammalu qanuittunit ilinniatittigiaqarajaqqita iqqanaijaqtussanit? Ammalu, kingulliqpaamilli, qanuq tamakkua Inuit namminiqaqtut taimalluaq pijunnarniqarajaqqat ikajuqtuqtauttiarlutit pilirinasuarlutit ikajuutiqarlutit pivallianirmit ukiuqtaqtumiinginnarlutit uvattinilluunniit? Namminirijaugajaqqat Inunnut Ukiuqtaqtumi?
Niriugijaqattiaqqunga amisut Katimaqataujut takunnaniqsaunialirngata immikkut namminiqarnirmit pijumajaminik illunik qimirruttiarlutit tamatuminga ukiuqtaqtumi. Katimaqatauttiaquvagit tamatuminga pimmariujumit Viivvuarimi Alaaskami uqausirikkanirniarattigu pivallialutigullu ukiuqtaqtumi silarjuamilu.
Inuit Ukiuqtaqtumiuqatigiit Katimajingit Alaaskami aaqqiilauqsimajut Alaaskami parnaijiuniaqtunik Katimajiralaarnit kiggaqtuijinik tisamanik avittuqsimajunik kuapuriisakkunni ammalu Jim Sitaats. Inuit Ukiuqtaqtumiuqatigiit Katimajingit Alaaskami angijuqqaanganni, katimajiralaamut issivautauluni. Katimajiralaat parnagiaqsimaliqtut saqqiisimallutillu ukiuqtaqtumi parnattiit katimajiralaangit. Kilint Taivas Inuit Ukiuqtaqtumiuqatigiit Katimajingit Kanatami tilisisimajuq Ukiuqtaqtumi Parnattiit Katimajiralaanginni qujannamiillu angiqsimammat tamatuminga. Atuliqujausimajut ammalu unikkaat tamatuminga atuutiqallarilaaqtut pivalliagasuaqtillugit uqausirijauqattarlutit kanatamiutarnit pivalliagasugumaninginni ukiuqtaqtumi.
Pivalliatittinirmit tukilik ajjigiinngittunik ukiuqtaqtut nunalirjuanginni, ajjigiinngittut ukiuqtaqtumi ammalu allaak ajjigiinngittunik nunalinnit inuit nunanginni avittuqsimajunik. Kisianili nalunanngitktuq – pivalliatittiniq kajusititauttiatuaqqat taimailluatittiniuvuq. Tukilik akunimut kajusiinnaqtialuni nunattinni, sivunittinnut inusuttunut, pitaqarunniiqtillugit ajuqsarniuqattaqtut nunalinnit. Tukilik pivalliatittiniq pijariakittukuluunngimmat Inunnut ukiuqtaqtumi.
Ammalu turaangalluni Inunnut Ukiuqtaqtumi. Pivalliatittinirmit isumagiaqaqtugut inunnit taimailluatittigasuarluta pimmariugijarijariaqaqtavut, pimmariuniqsaungilluni tigumiaqtinik akinginnilluunniit. Pivalliajulirinirmit makimajjutaqaqtittigiaqaqtugut sanaluta piqqusiqtinnuungajunik nunaqattiaqtulirinirmillu akitturautinngilluta, taimailigasuliqattarngat amisuaqti.
Piviqarmigatta nalunaiqsiluta ilinniarutissanik immikkut pijumaniqtaakanniqulluta pivallianikkut tukisinaqtumit kamagijaqaqtunit Inulirinirmit, piqqusilirinirmit avatittinillu assuruutauvattunik makimajjutautinasuarlugit Inuit Nunanganni. Pivallianirmut aaqqiumajjutiit makununga tavvattautigi inunnut assuruutauvattunik kajusitittiniq suurlu niqiqattiaqattangittunut, inulirinirmit pivallianirmit, silalu asijipallianinganni, asinginnillu nutaarnit saqqipattunit ullumiuliqtuq. Kisianili, taimainniarutta, isumannguakannirasugiaqaqqugut aqqigasukkanirlugulu pivalliatittinirmut uppirijavut piuniqpaakkut attuiniqattiarniarngata inulirinirmit nunaqattiaqtulirinirmillu ajurnanngituaqqat. Taakkua nalimugiittinasugiaqaqtavut ukiuqtaqtumi pivallianirmut turaagaijaujut inunnut tigusituinnangilluta asinginni ilittutuinnanngillutalu pivalliatittinirmit qallunaaniinngaaqtunik. Piuniqpaarnit, ilinniaqsimajunik, namminiq pijumattiarninginni pilimmassimajunillu iqqanaijarvinnit taaksiijarutinillu ukiuqtaqtumi, inuunasuarniq ukiuqtaqtumi akinginni kamattiarasunniqsauluni ammalu gavamakkunni − taimaak tamakkiinnuk ikajurniqaqtuinnaugajaqtut.
Iliranaqtualuujaaqtuugaluaq piliriarinasuarlugu inutuutijunnarnatigullu. Ikajuqtigiittuinnauluta kisiani kajusigunnarajarattigu, nunalimmiutaugaluaruvit, qaujisaqtimmariuguvit, sanajinut angijuqqaanguguvit, piuqsuaqtiuguvit uvvaluunniit gavamaugaluaruvit − taikkua uppirijaqattiaqtut piliriqatiginnirmit ukiuqtaqtumi piliriqatigiinasuttianginnarlutit nunaliup uppirijanginni kajusitittinasuarlutit.
Tusaruminaqturli pigiangarnillarikuluani pigiaqajjaanginnatta. Amisunit tangilinnit kajusisittisimagiiqtugu tavvanngat pigiarunnaqtugut. Uattiarurnisarnillu aturluta atuaqsigunnaqtugut, taimak piqqusigijavut, suurlu ikajuutiqarniq tiguttiarasuarlutigu, tunngavigilugit qanuq sivumuakkannirunnarajarmangaatta. Ammalu, pilirijumattiaqtuta nunattinni inusuttuillu sivuliqtiugunnarlutit saqqiikannirasuarlutit uppirijaminik nunalinginni pivallianittigut. Amisunit takusimajugut kajusittiaqsimajunik inunni uppirijangitigut kajusitittisimajunik ikajuqsimajunik, piliriqatiqaqsimajunik sivukkaqtaisimajunillu.
Uutuutiqaqtugut pilirijumattiarnirmit ajjiungittunit, kajusittiaqsimajunik iqalulirinirmit, uummaqqutilirinirmit, pularaqtulirinirmit, umiarjuat ujararniarnimillu asinginnillu pitalik. Tamakkuninga kamagijaqaqtutit Inuinnut sivukkaqtaqtaulutit kajusittiaqsimajunik unikkaaqaqtugut pivalliatittinirmut Ukiuqtaqtumi namituinnaq tigumiaqtinut uppirijaujunik ammalu nunalinnullu uppirijaujunik taimailluatittinirmit makuninga makimanirmit, piqqusinginni inulirinirmillu pivallianinginni ammalu anginiqpaaqgut atuqtauttiarlutit kiinaujalimaat atuttiarlugit. Amisunit uuttuutitaqakkanirmijuq kisiani arraagugasarnut piliriqatiqaqattaqtutit namminiqaqtiujunik, gavamakkunni nunalinnillu kajusittiaqsimajut tamakkua.
Suurlu uummaqqutiliriniq uuttuutigilugu, surunnaqturujuqattianngittunit makimajjutiqarniq, Inuit tamatuminga sivukkaqtaijunnaqtut ajjiungittukkut namminiqarnirmuungajunik inulirinirmuungajunillu − tamakkua iliqqusiujut piusivaallitittigutauvattut uqquunasuattiarnirmit. Iliqqusiujut piusivaallirutaujut angirratinnut iliqqusiujut pilimmasarnirmut ilinniatittigutaujunnaqtut, angijunit pivalliakannirunnanirmit iqqanaijaqtittinirmillu. Taimaak Jaan Kiuri uqalaurngat unikkaarminit angijuqqaarmit Ukiuqtaqtumi Katimajit issivautarilluniuk aipulumi 2015−mi “Pivallianasuarniq ummaqqutilirinirmit attuallarittuq pivallianirmuungajunik ukiuqtaqtumi – iqqanaijattiavaqarlutit akiliqsuiqtiaqtunit nunalinnit, kiinaujaillu nunalimmiiniqsaunginnarlutit uqsualuttanginniqsaulutit umiarjuami, utiqtattiaqtunillu, nunaliqattianiqsaugunnaqtutillu.“
Qanurli utiqtatittikannirunnaqqita kiinaujanit nunattinni amiasuqtirajullugillu? Inuit piliriqatiqarngata kamanasuaqtutit uummaqqutinit pijarialinginni aaqqissainasussinnaaqtutit ikajuutiugajaqtut attuqtausimaninginni sila asijjipallianingannut. Nunaliit Kalaałiit Nunaani uummaqqutinit pivalliaqattarmijut sirmiliup auppallianinganni ammalu 70%−mit uummaqqutinganni kuuttuninngaaqtuq. Inuppiat piqataurataalaurmijut avittuqsimajunut uummaqqutilirinirmut parnautiliuqtunik nalunaijaillutillu sivulliqpautijaalinginnillu uummaqqutiqariaqarninginni ammalu pijjutinginni ammalu piqasiujjillutit anurimut pivallianirmit, uumajurniinngaaqtunit ammalu siqinirmiinngaaqtunit uummaqqutissanik. Tamakkua ilainnangit uuttuutiujut.
Nunalinnit ukiuqtaqtumi, qaujisautinit aaqqiisimammimmata siqinirmut uummaqqutissaqtaarasuarnirmit − uunarningannut, siqinirmit imarmit uunaqsitittiqattarninginni ammalu siqinimmiinngaaqtunik uummaqqutinik tuqquijjutinik. Piusivalliatitaugasuarninganni uummaqqutinik avatittinillu attuikammagasunnginiqsauluta, isumatugasugiaqaratta. aaqqissuigiaqaliqtugut ilinniarutissanik nutaarnut makimajjutaujusaqtunik taimaittunik. Isumagiaqaqtugut qanuittunit namminiqutiujunik aaqqissuijariaqarmangaatta ukiuqtaqtumi, suurlu inulirinirmit, akkualu attuqtauniqpaangujut isumagijariarlugit − inusuttuit “iqqanaijangittut” uqaqpammata taimaak, taimaittumit makimanasuarnirmit kamaqataugiaqaliqtut.
Isulippallialuni, iqqamattiariaqaqtugut piliriavut sivuliqtiulluta asittinni makittikanniriaqarnitinni − quvvaqtigiarlugit. Nalunaiqtauvakkatta piliriattinni assuruutiqaqattakainnapattutalu qanurlu tamakkua qanuqtuuriaqaqtutigu makimajjutissaujut. Niruanngingaarluta inulirinasutuinnanirmit. Sivullipaangujariaqaratta. Sanngijuugiarluta. Ilissimalugit uattiaru atuqattaqtaminiqput kajusilutalu kajusittiarasuarluta, ilinniarutikkuugaluaqqat, aulattijjutikkuugaluaqqat uvvaluunniit attuinikkuugaluaqqat ammalu pivaallirutitigut angirutitigut, saqqiikannirasuarluta qanuittuuniriniaqtanginni pinasuattianginnarluta nunaqqatigiingujugut. Isumanasukkannirasugiaqaliratta makimanasuarnirmit ukiuqtaqtumi ammalu ajjiungittulinasuarluta. Sanalauqta sanavinnik ukiuqtaqtumi qimirijjutigigajaqtatinni Inunnit, uummaqqutiliurluta, ikajuqtuiluta sanannguarnirmit piqqusittinillu, ikupittulirinirmillu saqqiiluta sunakkutaaqutikuluttinninngaaqtunik pitalialunnik nunamit.
Ikajuqtigilluta, kajusigunnaqtugut 2050−mi, inuit takujaugajaqtut sivuliqtiulutit ikupittulirinirmit ammalu taimailluatittinirmit piruqpallianingunni ukiuqtaqtumi ikajuutiqattiarlutit angirrariniraqtaminik. Tisamanit irniqarama 12−nit irngutaqaqtunga. Assururumagama tamakkua sivunittinni takussauttialiqullugit pijunnautiqarninginni inuunasuqataulutik asingillu kanatamiutalimat. Kajusitigunnarattigu piliriqatigiilluta.
Matna.